آداب و رسوم مردم تهران قدیم در ایام ماه مبارک رمضان

یکی از مصادیق این تحولات، تغییر در شیوه برگزاری مراسم های ماه مبارک رمضان در تهران است، اگرچه هنوز هم در بسیاری از شهرها و روستاهای کشور آداب و رسوم قدیمی به قوت خود باقی است و آئین های مذهبی هر سال با شور و اشتیاق خاصی برپا می شوند.

 به بررسی آداب و رسوم مردم تهران قدیم در ایام ماه مبارک رمضان می پردازیم:

 خانه تکانی و غبارروبی مساجد

در تهران قدیم، آئین و رسوم ماه مبارک رمضان برای مردم شبیه عید نوروز بود، بانوان به خانه تکانی و مردها به غبارروبی مساجد و اماکن مذهبی می پرداختند. در شب رویت هلال ماه بسیاری از خانواده ها با آب و آیینه و سبزه روی بام خانه به پیشواز ماه نو می رفتند. مردان با حفظ تمیزی و پاکیزگی به برگزاری مقدمات و اعمال ماه مبارک رمضان می پرداختند. در این ماه مردها ماه رمضان، ریش خود را کوتاه تر می کردند و زنان تا هلال ماه شوال از روبندهای بلندتر و چادرهای عبایی بدون هرگونه آرایش و زینت استفاده می کردند.

 مراسم «کلوخ اندازان»

در زمان های قدیم مردم تهران رسمی به نام «کلوخ اندازان» داشتند که یک تا سه روز قبل ماه مبارک آغاز می شد. بنا بر این رسم خاص که از اشعار شاعران مطرح گذشته گرفته شده بود، مردها ظاهر خود را تمیز و پاکیزه می کردند و با خانواده هایشان به دامان طبیعت می رفتند و هنگام غروب رو به قبله تکه کلوخی را در دست می گرفتند و می گفتند خدایا گناهان خود را شکستیم و خود را برای عبادت در روزهای ماه رمضان آماده کردیم و سپس کلوخ را به نیت نابودی اعمال ناپسندشان به زمین می زدند.

 ارزانی ویژه ماه رمضان

ویژگی مهم اقتصادی آن زمان این بود که در ماه رمضان مغازه ها خواربار بهتری را با قیمت پایین تر عرضه می کردند و برای بهره مندی از برکات این ماه از ترازوهای دقیق و سنگ های تمام استفاده می کردند. اگر این ماه در تابستان واقع می شد که وفور نعمت بود. مردم به طور معمول چند برابر خرید می کردند و برکت ماه رمضان در خانه مردم راه پیدا می کرد.

 اعلام زمان افطار و سحر

پیش از زمانی که رادیو و تلویزیون به ایران و خانه های مردم راه پیدا کند، اعلام اوقات شرعی به شیوه های مختلف انجام می شد. دریک برهه زمانی وقت سحر و افطار با شلیک سه گلوله توپ هنگام اذان مغرب و سحر اعلام می شد. در دوره ای رسم بود یک تا دو ساعت قبل از اذان صبح مقابل مغازه ها و منازل مرتفع تر چراغ نفتی آویزان کنند تا مردم با دیدن نور آنها به تهیه سحری بپردازند. همچنین رسم بود در خانه های بزرگ که چندین خانواده دور تا دور حیاط با هم زندگی می کردند، برای جانماندن همسایگان از خوردن سحری، اولین نفری که بیدار می شد، موظف بود با کوبیدن مشت به دیوار، همسایه خود را بیدار کند و این زنجیره تا آخرین اتاق در یک حیاط ادامه داشت.

 چیدن سفره افطار و افطارکردن آداب خود را داشت، اول با نصف استکان آب گرم که گاهی شیرین بود روزه خود را باز می کردند و بعد با خوردن دو تخم مرغ عسلی، چند انگشت حلوا و چند لقمه نان با پنیر و چای شیرین به خوردن ادامه می دادند که گاهی با آش رشته و جو هم همراه بود.

 در سفره شام افطار، بورانی اسفناج با ماست، حلوا ارده، ماست و لبو را اول می خوردند و در آخر شام آورده می شد. شام تهرانی های قدیم در ماه رمضان بیشتر از غذاهای نخوددار مثل کوفته شامی، شامی لپه و کوفته نخودچی بود که معتقد بودند روزه دار را جان دارتر و قوی تر می کند.

 دید و بازدید و سفره های پر برکت افطار

تهرانی های قدیم به اقتضای فصلی که در آن بودند، برای چیدن سفره های افطار غذا و نوشیدنی های مختلف از جمله فرنی، خرما، شیربرنج، حلوا، خاکشیر یخ مال، پالوده سیب با گلاب و شربت های سکنجبین، بیدمشک گلاب با تخمه شربتی تهیه می کردند.

 آنها به دلیل ارزش و اهمیتی که برای دید و بازدید و افطاری دادن قائل بودند، با توجه به ذائقه و بضاعت مالی خود، غذاهایی مانند شامی کباب، شامی لپه، چلوکباب، کوفته و کباب حسینی را نیز برای افطار تهیه می کردند و در مراسم دید و بازدیدها و شب نشینی هایشان شب چره ای که شامل زولبیا و بامیه، پشمک، باقلوا و قطاب و میوه های فصل می شد تدارک می دیدند. به دلیل آگاهی مردم قدیم از فواید، مضرات و ویژگی های مواد غذایی مختلف، مردم چون از عطش آور بودن گوشت و حبوبات اطلاع داشتند کمتر از این مواد غذایی استفاده می کردند و در عوض و با مصرف زیاد سبزی و میوه، روزه داری آسان تر می شد.

 در زمان های گذشته به دلیل اینکه برنج باعث تشنگی نمی شد در هنگام سحر بیشتر از این ماده غذایی استفاده می کردند، بانوان وعده سحری ماه رمضان را همان زمان می پختند و غذای مانده از قبل را گرم نمی کردند. نانوایان در این ماه سعی در افزایش کیفیت نان داشتند و نان سنگک از نان های پرطرفدار بود.

در این ایام مردان تهرانی پس از افطار نیز در مساجد و حاضر می شدندو از سخنرانی های این ماه بهره مند می شدند، ترنا بازی (یک بازی باستانی)، رفتن به قهوه خانه ها و زورخانه ها نیز از کارهای معمول پس از افطار بود.

 زورخانه ها از افطار تا سحر میزبان پهلوانان و علاقه مندان بود و از آن به نظر اهالی زورخانه، اولاد پیامبر(ص) بر تمام پیشکسوتان برتر بودند، در این ماه افرادی از سلاله آل الله(ص) ارجحیت و اولویت ورود به گود زورخانه را داشتند. ضرب و زنگ زورخانه نیز در این ایام تغییر می کرد و در شب های قدر و شهادت حضرت امیرالمومنین(ع) به زمزمه «منم منم گدای علی، علی، علی» تبدیل می شد.

آداب و رسوم تهرانی های قدیم در ماه رمضان 

نذر جالب ظرف شویی

یکی دیگر از رسوم ماه مبارک رمضان که البته هنوز در سراسر ایران در مناسبت های مختلف دیده می شود نذر شستن ظروف سفره های افطار برای کاهش آلام زندگی و گناهان خود بود.

مردم در این ایام بیشتر از مناسبت های دیگر، به شستن ظروف، دیگ ها و ... همدیگر مشغول می شدند.

 خوردن کله پاچه و آجیل خاص در شب بیست و هفتم

یکی دیگر از رسوم این ماه در تهران قدیم ، خوردن کله و پاچه در شب بیست و هفتم بود که تا حدودی هم چنان ادامه دارد.

یکی دیگر از آداب خاص روز بیست و هفتم نیز خوردن آجیل مراد بود که باید توسط افرادی که محمد، علی و فاطمه نام داشتند، تهیه می شد. مواد این آجیل شامل خرما، پسته، فندق، نخودچی، بادام و شکر پنیر بود.

 در این روز زنان و مردان حاجتمند پس از تقاضا از 40 نفر که نامشان محمد، علی یا فاطمه بود از یک مغازه پارچه فروشی رو به قبله که اسم صاحب آن محمد یا علی بود پارچه خریده و بین دو نماز ظهر و عصر روز بیست و هفتم در مساجدی نظیر سپهسالار، جامع بازار و سلطانی بریده و می دوختند و سپس به تن صاحبان حاجت می کردند.

 برکت الهی و سیر شدن گرسنگان

در میان مردم تهران قدیم ناسپاسی نسبت به نعمت مطرود و مذموم بود و هیچ شکمی گرسنه نمی ماند. اگر در کوچه و خیابان کسی به دلیل گرسنگی کمک می خواست، در مدت کوتاهی درب هر خانه ای که در آن کوچه بود برای ثواب این عمل باز می شد و مردم در کمک کردن به نیازمند با هم رقابت داشتند.

در این ماه اعمال غیر اخلاقی و شرعی به کمترین میزان خود می رسید. بسیاری از اعمال گناه آلود ترک می شد و افراد با عبرت از اعمال نکوهیده آن ها را ترک می کردند.

 نذورات

در این ماه انواع مختلف حلوا و آش جزو نذورات مردم بود و هرکس به اقتضای وضعیت خود خود، برای باقیات صالحات و فاتحه اهل قبور و طلب آمرزش دو، سه ساعت مانده به افطار آش و حلوایش را آماده می ساخت و نیم ساعت مانده به افطار، حداقل برای هفت خانه نذری می فرستاد.

 مراسم وداع با ماه رمضان

در تهران قدیم نزدیک به غروب شب اول ماه شوال، مردم از لحظه غروب تا یک ساعت از شب روی بام ها و گل دسته ها و بلندی ها رفته و به دنبال ماه شوال می گشتند. اگر ماه را به صورت دست جمعی می دیدند، فردایش را عید می گرفتند وگرنه منتظر رسیدن تلگراف از کربلا و نجف می شدند و اگر خبری نمی رسید خودشان تلگرافی را به علما فرستاده و کسب تکلیف می کردند.

 بسیاری از این آداب و رسوم در مناسبت ها و ایام خاص به دلیل وفاداری و پیروی نسل در نسل، جزئی از فرهنگ مردم کشور ما محسوب می شد و حال در این دوران هیچ خبری از آن رسوم و فرهنگ اصیل نیست. عادات و رفتارهایی که اگر هم چنان پابرجا بودند، می توانستند برکت و صفا و صمیمیت گذشته ها را در منازل و فضای زندگی خانواده ها در این ماه پربرکت و ویژه به خانواده ها برسانند، اما در طول سال ها رنگ باختند و به فراموشی سپرده شدند. شاید به همین دلیل دیگر ماه رمضان ها مثل سابق نیست و سفره های سحری و افطار هرچند رنگین تر و تجملی تر چیده می شوند، اما به دلیل رخت بر بستن انصاف، نوع دوستی، رحم و بخشندگی در جامعه، برکت واقعی در آن ها کمتر پیدا می شود.

آداب و رسوم قدیمی و نذرهای جالب در ماه رمضان